Internet-Khovél a Mipíthunèina

Mihingté khanlètna lámzàwtna kùmzalom 12,000 tuóm in, léitúng mùn tuomtuom ah a na kipàndoh hi. Kùmzalom némpí péiin, gam leh léi, muol leh tângté’n hàl in, kidàitha in, gamlapípí mùn ah mihing pawl tuomtuom in a na khosà ú’a, tuázièhin hàm tuom, tàwndàn tuom leh chìndàn dáng chiét na piengkhiè in, a na kinèi chièt úh hi. Tuáchi’n tám mihing pawlte á’ng kisuhtuó chiéngun gâl leh sá in a na kiman let u’a, kidòu chitahin, a na kidou let u’a, ahilòuleh summêtbàwlna lámah a na kivéituò u’a ahisihleh a na kidou zél ú’a, a na kipawl zél un na khosà let úh hi. Tuázièhin, mihingté hàmdàn, tàwndàn leh chìndàn mihing pawl dángdángah na kihál káwikáwi in, hàmdàn, tàwndàn leh chìndàn dáng na piengkhiè in, na khangtòutòu ze!l hi. Teknolozi khànletna toh kizúiin kikàwmtuòna(transport) leh kihòumàtnaté (communications) á’ng khanglièn a, khuchi’n kùmzalom támpí pèi nuá in, mihing pawlté khuh phung leh tângté kiváihàwmna apàtin námpí kiváihàwmna píching gam(state) hìng nèithèi un, a táwpna ah, 1945 A.D kùm in khove!l púmpí ki-úhna díngin United Nations Organization(UNO) á’ng phùtdoh u’a, á’ng nèità úh hi.

Námpí pànsià gam námpí(nation) gam kisiemté piènkhiètna kùm sáwt sèng na!i lòu ahidàn ahi chikhu tàngthù simté’n a thèi chiét díng úh hi. Benedict Anderson in a làibú ‘Imagined Communities’ sungah chièntahin a gièl hi. Amá’n a gènna ah, námpí gamté(nation states) pên làibusùtna teknolozi leh làibúté làilám khànletna gàsuong (product) ahi a, khúmté zièha híng piengkhiè ahibòu hi, a na chi hi.

1439 kùm in Pu Gutenberg in làibúsutna a na siemdoh a, tuá zàwin, Urop gamté ah na kipolút hi. Tám làibúsutna in, mipíté Khahlàwna(Renaissance) leh lungsim Khovâhna (Enlightenment) a na tùn a, tám gèlin, mipí làisìmthèina(mass literacy), mipí lungsim pìlna(informed public) leh námpí gam tuomtuomté a na piengkhesah hi. 1990 kùm vél in léitúng ah Internet á’ng kipolút a, 2000 kùm zàwin khovél mùnchìn ah, tú hún chiéngin muthèi leh zahthèi in á’ng ómtà hi.

1990 kùm a, internet zàngmí tawmnóu khàt apat in, tú chiéngin léitúng pùmpí a, Internet zàngmí thènzà(billion) a chingtá hi. Internet pên mihingté kihòumàtna, kithuzâhna, kipàwlkhàwmna, kimùtuòna, ki-èttuòna, sum kòina, summêtbàwlna, sièmzìlna, sièmsìnna, làisimna, pìlna, thèina leh sil lámdáng, sil thupí leh sil dángdángté ngàthèi leh mùthèina mùn ahi. Mihing sièmna pìlna zóusiè ngàna mùn ahia, Gâlngam theipêng sánga zòng nâhpítaha thupízàw ahi. Khuchi’n thèina, sièmna leh sil tuomtuomté pên kíntahin léisiét túngah á’ng kithèzâh thèi hi. Internet in léitúng mihingté á’ng kinàisah sémsémtà a, khuchi’n Khovél Pawlpi(planetary society) á’ng piengthèità hi. Facebook máimái ah sángtùl(million) 500 a vâltá hi. Twitter sungah sángtùl(million) 200 a vâltá hi.

1999 kùm in khovél ah mobile phone sángtùl 12 vél ahi. Túni chiéngin, a kisìmdàn in, thènzà(billion) 5 vâltá a kisim ahi. Kùm tám lòu sungin, khovél a mihing zóusiè’n internet kizop mobile phone á’ng nèi chièt díng uphuoi màmà hi. Internet in mihingté thèina pên á’ng kikhêl lámdángsahta màmà hi. Kùmzalom kipat toh kizúiin, éi léitúng míté pên khovél piènchìl apatin sìm in, túni’n khovél tàngthù poimaw màmà lámká thuòm lâiah éité i ding chiéttà úh hi. Tám internet tungtàwn a, siémna pìlna, etthèi-mùthèité in i lungsimté úh a kikhêlsah nâhta màmà a, thèina kikhèllámdànna (information revolution) zièhin ani ani in, a hlà hlà in, a kùm a kùm in, Léitúng pùmpí (Khovél) a kikhêl dèudèutà hi. Tám thèina kikhèllámdànna in politiks, sumlepâisàina (economy) leh tàwndàn pièndàn lámsangah bàngtàn suhkháhna(impact) á’ng tùn diéi, chipên a kithèichièn nái sih a, himàleh a hù in á’ng zàp pànpàntà hi.

WikiLeaks kichi zòng túhún chiénga, a na kipèipì thupuóhna(traditional journalism) dínga a digital lím leh mêl ahità hi. Túin Facebook ahileh Khovél ah gam liènté lah a, China leh India bàn ah athùmna in a pang hi.

1439 kùm a Pu Gutenberg in làibúsutna a na siemdoh zièha khahlàwna, lungsim khovâhna leh námpí gamté a na tùt bàngin, túnia internet sièmkhiétdoh zièh leh internet zoppì mobile phoneté khu zapí zahthèi dínga á’ng optàh zièhin, Khovél thèikhiétna(planetary consciousness) leh Khovél mipíthunèina á’ng puòh hi.

Tú khang ahileh Digital khang ahia, i hìnkhuo, i ngaituònaté úh, khovél hìnkhuo leh khovél lungtáng kuò in i khosa simtá úh hi. Internet in míté a kihâusahthèi a, a kinùisahthèi a, a kingâisahthèi a, a kigáwmsahthèi a, a kinúngsahthèi hi. Social networking sungah mihing khàt in lawm leh guolté nèiin, a sunga óm bàwlthèi, mùthèi, septhèi, zìlthèi, ngàthèi leh adángdángté zàngin a húnté úh a mang zél úh hi. Pawlkhàtté ahileh, léitúng mùn tuomtuom ah a zín lèlè u’a, a vâh káwikáwi úh hi. Internet ahileh khovél púmpí a, mipíté pànmùn lâhthèina khùtzah hòi màmà a suohtà hi. Mipí thèidínga kilawm léisièt(khovél) túnga siltúngté leh silpiengté gèntèna in, léitúng satna, hùikhuo kikhèlna, sum leh pâi lámsàina, hèlbawlna, nàt leh sàt, pùl tùn leh khovél susethèi, sukhathèi leh sildángté suhtúpna leh suhdamna kizàngthèi vànzah poimàwtah khu Internet ahi.

International Corporation of Assigned Names and Numbers(ICANN) in Board of Directors 2000 kùm in a na kitèlna u’ah, khovél pùmpí a ICANN sunga vote nèi khuleh internet nèiteng a kizáusah úh hi. Khuzièhin, Khovél a Mipíthunèina khuh Internet tungtàwnin a pièngtá hi.