Thursday, July 16, 2009

Lâi Siengthou bangci pien ahiei?

By Philip Thanglienmang(16.07.2009)
Pulahna
Lâi Siengthou pen leitung pumpi a lâibu zousie lah a, lâibu minthang pen ahi.
Khovel pumpi a, lâibu zousie lah a, mesin(khawl) a, kisun leh kikhen masa pen Lâi Siengthou ahi. Tuni tan in, leisiet tungah hâm leh pâu, kam 2200 vâl in a kilêdohzouta hi, ciin a kikhumta hi. Tua bân ah, leisiet tunga mun tam pen leh simthei dínga kihawmzâh tam penpen ahi. Khuleh, leitung pumpi a lâibu lûite lah a, thupi pen leh kihoi kepching pen, kikhum hoi pen ahihi. Lâi Siengtho Thuhun Thâ maimai zong a kigielsa(manuscript) pen tul sawm leh thum(13,000) tah om ahi.
Tu khang ciengin, Lâi Siengthou khat i dei ciengun Khristien lâibu kizuana khat ah, I va pei u’a, tuanah a man toh kituoh in I leithei zieuta uh hi. Ahisihleh, Hlattuomte sutsa leh Bible Societyte sutsa Lâi Siengthou khat I la u’a, I simsuh thei paita uh hi.
Tuami Lâi Siengthou man pen a man tahtah sângin nâhpitah a ngiemzaw in I muthei na lâi dêp uh hi. Sum in hisâp ding hita lei, a man pen gên tham cing lou ci phot vai.
Hinanleh, Lâi Siengthou man tahtah leh a manphatna thei mi bangza i om díng uoi le? Pasien sawltâhte’n tuami lâibu neina díngin, man loupitah, guntah a na pekhedohta u’a, tunia eite’n tam lâibu i neithei uh ahiei? ci pen i gêlkhata uoi? Bangtan genthei-hâsatna, gimthuohna leh a leitung hinna uh tanpha tân khop in a na pang u’a, a na bawlkhie uh a, tunia tami lâibu; Lâi Siengthou I simthei pan uh ahi, ci pen i ngaituo khata uoi? Lâi Siengthou letdohte pawlkhatte pen gam khat apat in gam khat ah a tâimang u’a, kiphuol kawikawi u’a, gutate kidelgam bangin mun tuomtuom ah, tam Lâi Siengthou lêkhiettheina díng leh khetkûitungtheina díngin a na dieng lêlê kawi uh hi. Hamsatah leh gimgentheina tampite thuoh kawm in, Lâi Siengthou a na muolsuo pan uh hi. A na kimandohte pen suongkul sungah gawtna lienpi tangin a na om let uh hi. Pawlkhatte pen gimthuohna a kipiehzaw un meikuongpi sungah a kihâltum zêl hi.
Leitung tângthu muthei sungpan in Lâi Siengthou tângthu pen kum tulli vâl sung vingveng a lut a, a pienkhietna díng hun pen kum 4000 tan sung a huom ahi.
Hun tuomtuom, khang tuomtuom, hina tuomtuom, hauna tuomtuom, nam tuomtuom, khanletna tuomtuom toh kizuiin mipil misiem mite’n tam Lâi Siengthou pienkhiettheina díngin panmun leh sepkhiet nempi a nei u’a, a kisiemkhiet sung mawngmawng kum 1500 vêl lût pha dínga up ahi.
Tam Lâibu khat in leitung a namcinteng leh mihing tampi hinkhuo leh sahkhuo a hleng lamdangzou hi. Mi pawlkhatte’n tami lâibu kithezâhtheina díngin a hinna uh zong tân ngam phiel in, a tângkoupi uh hi.

Tuni a tam banga i khutsung u’a, i tawithei masang un, kum tulli(4000) sung vingveng mawngmawng, tam lâibu pen suongngawt, suongphêng, singna, savun leh papyrus tung pou ah a na kikhumlut masa hi. Aigupta(Izipt), Babylon khangluigam, Syria leh mun dangdang ah, khanglui lâia Lâi Siengthou na kigielsate tampi muthei in a om a, khanglui van nengthem nempi zong a kitoukheta hi. Tua ahimanin, Lâi Siengthou khangsutna pen ei mihingte thei díngin thanophuoi leh lawphuoi ka sa hi.
Lâi Siengthou pen baitahin a na khanglien sih hi. I gênsa ma bangin, genthei-hâsatna tampite tuoh pum in na khangkhie a, na picing pan ahihi.

Tua hun lâi a, leitung a gam-uhte leh vaihawmte ci khu Greekte, Romante leh Lêng dangdangte’n tam lâibu pen phietmang, suhmang leh thâimang têitêi díngin kum tampi a na suol u’a, a na sawm tinten uh hi. Thuhun Lui hun lâi in zong lêng kimkhatte in Pasien thu leh late a na thuse khol sih u’a, a na kikhumna savunte, a nopnop un, a na botkêh u’a, a na hâltum uh hi. Medieval khanghun in zong Pawlpi(Church) in Lâi Siengthou lêkhiet díng pen a na nâh khâm let uh hi. Hinanleh, vângphathuoi i ci diei mah? Pasien in a mite simthei têitêi díng ci in, a khutlum toh a lâibu siengthou pen ei na keppi zing a, tuniin eite’n i dei bangun i tawitheita uh hi.
Tami ka lâigiel na mu a, patsa’n Pasien huhlâkhumsa Lâi Siengthou pen ngainatna, zâtâtna nei kawm in, nangin untutahin hing sim nuom va teh, ci kinepna lienpi toh ka’ng pulah hi.

Báwng-1
Lâi Siengthou lâibute koi na gielkhiet ahiei?
Pasien in Ama leh Ama a kihildohna díng a têlkhie hi. Mêl leh guong tampi leh lam tampi tungtawn in Ama leh Ama a kihilta hi. Lâi Siengthou bu pen Ama leh Ama a kihilna chikhat ahihi.
Lâi Siengthou pen leitung mihingte kunga cientah a a’ng kihilna leh Hlagâu Siengthou bawltheina zieha Pasien mite’n Ama thuphate, tanchinhoite a’ng muthei, a’ng simthei leh a’ng gênkhiettheina díng u’a, a na piehkhiet vânnuoi a lâibu thupipenpen ahihi. Kihilna i ci ciengin, Pasien mihingte kungah tahsa leh kamteng a, thugênna leh a na kihilna cina in i thei masa díng uh hi.

Tânglâi in, Sinai Muol tungah, Mosi a houpi a, tuaciin, Pasien in Ama khut tung sese patsa’n in Mosi khutsung ah Thupieh Sawm a na pie hi, ci pen i thei ciet uh hi. Pasien in, phawnghlângtah leh kicientah in, Nazareth Jesu khu Pasien Tapa ahi, ciin a pulahzouta hi.

“Nang ka Tapa îttah na hi, nang tungah ka lungdam hi” (Luke 3:22). Hlagâu Siengthou in Pasien mite’n Ama thumân siengthou ngâ díng leh theikhethei dínga theina a pieh khu Huhlâkhumna(Inspiration) i ciin a kithei hi. Tam banga Pasien thumân siengthou sângtheite’n amauh hâm leh pâu in Pasien Thu leh Late pielkhie leh khiellou in mite kungah a hilsawn uh hi(II Peter 1:21).

Lâi Siengthou sungah lâibu sawmsagi leh ni(72) a om a, Protestant Lâi Siengthou sungah sawmguh leh guh(66) a om hi. Tami lâibu pen khenni in a kikhen hi. Thuhun Lui; Jewte lâisiengthou bu 39 a om a, Thuhun Thâ bute 33 (27 Protestant sut) a om hi. Thuhun Thâ pen Mângpa Jesu leh Khristien masate tângthu ahi. Lâi Siengthou pen i gênsa ma bangin, a’ng piendohna díngin kum 1500 tuom a na lût hi. Pasien in, a nop leh, Ama Lâi Siengthou pen Ama kam mama toh gênkhie in, a gieldoh díngin, bailamtahin mikhat a na têldoh thei tham hi. Hinanleh, tua bang ahi sih hi, Pasien nasepdân leh Ama na deilam. Ama deisah, Ama têltuom mi khat leh ni, mi pawlkhatte tungtawn in na a nasêm zaw hi. Mite hinkhuo tungtawn in Ama’n na a natong hi. Leitung theina leh muna panin, gam sung ki-uhdân pansa in, ci leh nam khanletdân dungzuiin, namdangte toh kisuhkhâhna dungzuiin, mihingte’n
Pasien thumânte, Pasien thuhoite, Pasien hoinate, Pasien thupinate, Pasien loupinate leh thugûh nempi a na theidoh uh hi. Khum theinate leh munate, a khang a khang in, kamteng in a na gênsawnsawn zêl uh hi. Mânghâm in, Oral Tradition a kici hi. Zokam in Thulêlsawn i ci uh hi.

Hun hing peitou zêl in, hunkhat ciengin, mihingte’n lâigieldân a’ng theitah ciengun, suongngawt, suongphêng, savun leh papyrus tungah a na khumlut uh hi. Tuaciin, a khang a khangin, khangsawnte theithei díngin, a’ng omta hi. Tam tângthu i sim lâi in, I theikhiet khat ahileh, Pasien in mimal, mipawl leh namcinte tungah nasep thupite a na sêmdoh hi, ci pen a kilangcien mama hi. Hinkhuo a silpiengte, siltungte leh sil-optandân dungzuiin Pasien nasepte i muthei uh hi. Eite’n Pasien koi ahiei? bangci bang ahiei? Ama hinate, A siemsa a mite tungah A phatnate leh a hoinate cientahin a Lâi Siengthou sungah muthei in a kikhumzouta hi. Tua ziehin, eite’n Pasien ngêlngêl i theita uh hi.

MOSI: Khanglui Hebrew leh Khristien tawndân in Mosi pen Thuhun Lui lâibu ngate gieltu ahi ciin a pom uh hi.
Tuami lâibu ngate pen Pentateuch a kici hi. Israel mite dânpepa zong a kici hi. Jewte updân, peipidân dungzuiin Mosi pen Israelte khangthusutna, innsung thu leh late, khanglui late, pupa tawndân, tângthu lui khawmpa ahi. Tuate pen ama’n a na gieldoh ziehin khangsawnte muthei díngin, a om denta hi. (Exodus 24:7, 34:1).

Izipt gam a Israel tate suoh leh sal dinmun a a na op lâi un, Mosi na pieng hi. Pharoah gilou khat a na khanlet lâiin, Izipt gam pumpi a Israel pasal nâusên kici tapouma thâgam díngin thu a na pie hi. Tua ziehin, Mosi pen a nu leh a pa’n bawm kiphan sungah a na siel u’a, luidung pang ah a na hlâta uh hi. Tua hun lâiin, Pharaoh tanu taneilou tuami luidung pang ah a na kisil hi. Tuami nâusên pen luidung in a’ng taisuhsuh a muta a, a kâ a zâh ciengin, a silate a sawl a, tua nâusên pen a tawmsah hi. Tui a patsa a mukhiet ahimanin, Pharaoh tanu in Mosi ciin a minvawta hi. Amanu in a lâ a, lêng-inn ah a khangliensah hi. Tuachiin, Mosi pen lêngpa tate toh kikim in pilna siemna zilthei in lêngte innsung ma bangin a na khangkhie hi. Israel tate suoh leh sal a a op lâi un, Pharaoh in nâhpitahin na semgim in a genthei bawl hi. Mosi in a’ng khanlet ciengin, Hebrew ahi ci khu a’ng theikhedohta hi. Nikhat Izipt mângpa khat in Hebrew ta nasêm khat a genthei bawl ziehin, Mosi in tuapa pen a na thatta hi. Tuabepin, ama pen a tâigam a, gamdâi, gamgaw mun langah a tâimangta hi. Nikhat belâmte cing a gamlah a a va pei lâi hun in, Pasien in singbawh kuong ahivanga katumtheilou a musah a, tuami mun ah, a houpi hi. Pasien in Izipt gam ah pei kia inlen, Israel tâte teng Canaan gam ciem ah va puimang in, ciin a thuhilta hi. Mosi in tuaciin, Pasien thupiehna bangin Israel tâte saltânna pan in, Izipt gam pan a puimangzou hi. Canaan gam ciem zuon a, a pei lâi un, Pasien in Sinai Muol tungah Mosi tungtawn in Thupieh Sawm ahilouleh Thukhâm Sawm a na pie hi. Pasien biehpieh díngdân, mihing pawl sunga optandân leh zuidingte, hla leh tahsa a poimaw tawndânte a na pie hi.

Joshua: Mosi si nuain, Israel tâte lamkâi in Joshua a na pang a, Canaan gam ciem a na lutpi hi. Pasien in ama zong lâigiel díngin thu a na pie hi.(Joshua 8:30. Joshua in Mosi si hun si dân leh Mosi si zaw a, silpieng dangdangte a na gielkhie hi.

Samuel: Israel tâte Canaan gam ciem a lutzaw un, Samuel siempupa’n Israel sungah vâi a na hawm hi. A nâupanlâi in Pasien in Tâumâi tung pan in kimutuo khop bangin a houpi hi. Kum tampi Israelte siempu, thukhen leh zawlnei in a na pang hi. Israelte lêngpa masapen Saul kicipa Siempu Samuel in sathâununa a nei hi. Tua bân ah, Israelte lêng hoipen David zong ama’n sathâununa a na nei hi. Samuel lâibu I leh II na ah Israel lêngte tângthu leh gamtatnate a na giel hi. (I Sam 10:25).

Lêngte: Israel lêngte leh Judah lêngte teptêna lâibute sungpan in thu leh la tampi a na kikhum hi. Tuami lâibute ahileh; I, II, Lêngte, I, II Chronicles(Khangthusutna) ahi.

David: David tângthu pen Lâi Siengthou sunga dínga tângthu ngainophuoi pen khat ahihi. Ama pen Bethelehem khuo a na têng Jesse tâte lah a a gietna pa ahihi. Gamdâi lam a, a pa belâm cing a a op lâitahin, Pasien Israel nam lêngpa díngin a na têlkhie hi. Pasien in Siempu Samuel khu ama lêngpa zaluona sathâunu díngin a na sawl hi. David pen mihing hângsan leh mithahât mama khat a na hihi. Ama’n Philistine milien leh mihât Goliath a sâili tang khat toh a na that hi. Ama pen laphuosiem leh tumging tumsiem mama a na hihi. Thumna leh La tampi ama na gielkhiet ahi. A tapa Solomon lêngpa zong apa banga pil leh siem, lâgiel siem mama a na hihi. Ama’n Thupilte(Proverbs), Siempudân(Ecclesiasticus), Solomon late a na giel ahi ciin a kimêlci hi.

Zawlneite(Kamsângte):
Isaiah, Jeremaih, Ezekiel te zawlnei thupite ahi uh hi. Ahun dungzuiin, amate Pasien thusim a ngâ let uh hi. Israel mite’n milim, sing leh suong, pasien dangte a na zui ciengun, Pasien in Ama thugen díngin zawlneite a lah u’ah, a na sawl let hi.Gamdang, midangte’n a busim ciengun, zawlneite’n mipite a na hânthawn leh u’a, a na hênêm zêl uh hi. Israelte suoh leh sal, gamdang a a kipuimang ciengun, zawlneite’n kinepna thute a va gên let uh hi. Joel, Amos kicite’n zong Pasien kam a na sâng let uh hi. Thudihlou leh thumânlou a, kihuotbawlnate a mawpai mama u’a, Hundampa a’ng peikia díng kinepna tanchin hoite leh thuhoite a na tângkoupi uh hi.


Ezra and Nehemiah:
Juda mipite Babylon gam a, Persia lêngpa khutnuoi a suoh leh saltâng a a na op lâitah un Ezra kicipa khat Siempu leh dânsie in a na pang hi. Bieh-innpi cîmsa leh kêhsa lamthâkia díngin, Pasien mipite lamkâi in a na têldoh hi. Pasien hing bou na bieh díng uh ahi, cia na tângkoupa khat ahi. Persia lêngpa zum ah, Nehemiah sâplien(bulien) pi khat in a na pang hi. Ama’n Jerusalem khopi lamthâkia na díng thupha lapha te Pasien hlatna a na sângthei hi. Daniel zong Babylon mun ah, milien milal khat a na suoh hi. Ama’n Pasien hing leh hâttungnung pen pa a na tâlang hi.

Thulêlsawn(Oral Tradition):
Lâigieldân kibawlkhiet ma in, mite’n Lâi Siengthou tângthute pen kamteng in a na lelsawn u’a, a na kimopsawn uh hi. Thu leh late a na kigên sawnsawn zêl a, tuaciin a na kimêlci khinkhian let hi. Vumkhawl ciengin tumphuol mâiah, biehpiehna mun ah, nasepna mun ah, gâldouna mun ah, nâupanlâiin, hun bihkhiet ci omlouin, mite’n la a na cîng let u’a, thusimte a na khuolcîl mama uh hi.
Tuaci ma bangin Thuhun Thâ(Khantan Hoi) tângthute zong kamteng in a na kilel sawnsawn let hi. Tanchin hoi Mathiu, Mark, Luk leh John thuphate pen nuazuite’n a na mu uh leh a na thei dungzui u’a, na kigielkhie leh na kikhumlut ahihi.

Thuhun Thâ gielte:
Mathiu: Mathiu kicipa pen Jew a na hivangin Roman kumpi siedongpa khat a na hihi.
Amite’n a na simmaw mama mikhat a na hihi. Mângpa Jesu in a nasep a’ng mutah ciengin, a hinazie dungzuiin
Ama nuazui díngin a hlân a, tuaciin Mathiu in zong bangma khawhsahna neilouin a zuipai hi. Tanchin pha Mathiu lâibu ama na giel ahi.

St.Mark: Mark mintawn ahileh; John Mark ahi. Anu pen Jesu nungzui khat a na hihi. A nâupanlâi in, Jesu thupha gênte a na zâ let hi. A’ng gol bepin, Jesu tanchin hoi gên díngin Peter leh Paul toh a na zin lele kawi hi. Peter a bungbu langah a na kikhâilia zaw in, Peter in Jesu kungthu a na lelteng leh amama thei leh zâhteng a na gieldoh ahi. Tami lâibu pen Tanchin pha Mark lâibu ahi.







St.Luke: Lâi Siengthou gielte lah ah, Luke maimai Jew mi hilou hi. Ama pen Greek doctor khat a na hihi. Khristien a suonua in Paul nuazuiin gam tam ah a zinkhie hi. Jesu khanguol tampi toh a na kimu a, a na kihoulim thei hi. Tuaciin, Jesu thu leh la tampi a na khawmthei a, a na gielkhethei hi.
Tanchin hoi Luk lâibu ama na giel ahi. Sawltâhte tângthu leh Pawlpi(Hlattuom) masate thute zong ama na giel ahi.

St. John: Andrew sanggampa; John kicipa Jesu nuazuite lah a, nâupang pen ahi. Jesu îtpa na kici hi. Ama zong Mark bangin a nu Jesu nuazui khat a na hihi. Biehna upa leh Pasien thupha gên in a na pang hi. Tanchin hoi John giel kici pen ama na gieldoh ahi. Khrisiente hlagâu lam a hâtna theina dîngin lâihlâh tampi zong a na gieldoh hi. Ama’n Kihilna lâibu a na giel hi.

St.Peter: Peter pen Galili ngamanmi a na hihi. A sanggampa Andrew toh Jesu nuazui in a na pang uh hi. Jesu nuazuite lah ah, ama pen lamkâipi in a na pang a, Jesu muon leh suonpenpa a na hihi. Khristien masate hânthawnna leh thuhilna in lâigiel tampi a a suo hi. Peter lâigiel Ina leh IIna Thuhun Thâ sungah muthei in a om hi.

St.Paul: Paul kicipa pen a kipatcîl in Khristiente leh Jesu mêlma lienpi khat a na hihi. Jew mite dínga mipil misiem khat a a na hihi. Damascus khuo tan a, Khristiente man dínga kângtalâi a a tâi lâitahin, Jesu in a kithalpaisah a, a mittawsa in a hlâ hi. Tuabepin, nuazuite kungah kilah díngin Jesu’n a na sawl a, a va kilahta leh, a mit in khuo a’ng muthei kiata hi. Tuana kuonin, Saul pen Paul a’ng suohta a, Jesu nuazui laha thupipen khat a suohta hi. Roman gamteng ah a zil kuolkuol a, Jesu thupha a va tângkoupi hi. Biehna tampi a na phutkhie hi. Gingtu masate sim leh thei díngin lâihlâh nempi a na gieldoh hi. Tua lâihlâh 13(sawm leh thumte) khu ‘Misiengthou Paul lâihlâhte’ a kici hi. Thuhun Thâ sunga thuhoi thuphate lah ah, ama lâigiel tampen hi. Misiengthou Paul lâigielte pen Thuhun Thâ kisiem masang peh a na om ahita bou hi.