Tuesday, July 1, 2008

ZO NGAINA Part II

TON LEH AI
(A) AI :
Ai
i ci sungpan in gâl-ai, sa-ai, cite a tuom in i gên dîng uh hi. Tam sungah ‘tâng-ai’ thu i gên masa dîng hi. Tâng-ai ciengin siel khat a kigou let hi. A suopi sanggamteng in zong zu leh sa toh a hu let dîng uh hi. A tawmpen in zu khâuvaw(zubêl, phelpi) khat ciet toh a hu let dîng uhhi.
1) Ni masa ni (panpini) unâuteng in zubêl a sum dîng uh hi. 2) Ni ni niin pute leh nuphal lamte in zubêl asum dîng uh hi. 3) Ni thum ni niin tute'a teng akisum dîng hi. Ni khatni(panpini) in ‘tângza ann’ ciin guolvâna a kinei hi. Tâng thumvei a âisate beh ‘tongthei pan hi.
(B) TONNA
Tonna pen mi zêpzêp bawlthei bawlzaw guol ahi sih hi. Tâng thumvei a âisate, suonlete’n picingsate beh in ‘ton khen,tâng-ai, sa-ai, khuoilâh’ thuozou beh hi. Aziehpen, tha leh mat, mîmza tângza âi zoupa in guoltungtuonna limlahna ahi hi. I nop hunhun in zong a kitong thei sih a, nâuzaw ton hla, taw ton hla om lâi hi.
1.Tonna toh kisai sepziete
Khatvei tongpa in ‘song’ khuom kizêm khat leituol lâizâng ah a phut hi. Nivei tongpa in sing khuom ni, thumvei tongpa in singkhuom thum cibangin a phut uhhi. Athumveina khuom pen ‘Song’ khuom Khâi’ ciin song lâiah a kiphutton hi.
Tonna ah siel bawng, lawi a kigou zaza khuom khat in sim in song khuom khat leh ‘tonsawl’ kici 'gopi’ nu bawh’ sawl khat a kiphut hi.
Pumpêng phung khat song teng lah ah kiphutton a sawl dawn ah ‘Tongpa tongnu’ adîngin sawlthup(sawllom) lomni kilom iâ(khî) in a ki-omsah hi.
(a)Muolzou
Muolzo cipen panpini in akibawl a,’ton’ ang zo ,ang sîm zousie khuomuol ah pei in atongsa,sa-ai,gal-ai,tang-ai, athuo zousate’n ‘hânla’ asa uhhi. Teipi,nâmsâu tawi kawmin tawm,zâm,dâhtal tum in, mipite’n phitkeng pâi in alâm z uhhi. Nupite in zungau ahawm u’a,abanban in mite atul uhhi.
(b) Muol a la kisate
i. Sangthu,lâltha kuopat hiam maw,simbu tâng pat hi e.
ii. Simbu tâng pat hi e, pêngpeleu lâltha hi e.
iii. Ka lâl in tângnei tawn,keima’n tângtung tawn ing aw e
iv. Keima’n tângtung tawn in aw e,
v. Keima’n buon bang nuoi sieng ing e
Ahivangin tong napi a gâl-le-sa aina toh athuo jouloute ‘muolzawna’ kibawl lou hi.
(c) Muol pan inn a vâitunna
Tawmpipa makai in phit mut kawm in innlam kizuon a,tunkot tun ciengin nivei kinuatawn kia a thumveina ah kilut hi. Leituol kîmvêl In kilâm a,numeite’n zungau,zupeng tawi in mite ‘tul’ kawikawi uhhi. Phit mutte leituol ah phit kengpâi in a lâm uhhi.
Aman ciengun khangnoute in ‘khangung’ ah tousa in phittum(sêm) in phitlâm kidem uhhi. Sun thapâi in zu-le-sa nêhna’n hun kizang hi.
(d)LÂMPISUH

Panpini(ton kipatni) nitâh khuomut zaw ciengin ‘Lâmpisuh’ kipan hi. Tanute in ‘kemtung’ ah meila dê uhhi. Lâmpisuh lasa dîngte tousa in kikuikip a, azung adawn ah ‘tawm’ khat uoh ‘tawmpi’ ni(2) kitum in la kisa hi. Ala sah vuh pen:-
I. Tonkhuong bawl vai cîn-le-tuoi kou sawl vai e
Thangvân a,zuomâng kopgêl kou sawl vai e
II. Thangvân a,zuomâng kopgêl I koula leh,
Khulsamnu tuonglam hlâh ah tuoh ciem vai e.
Lâmpisuh na lâm dîngte pen khuolgam pan ang peite hitaleh abanban n kilâm hi. A lâm dîngte pen
‘ Natumom pâi oh!’ kici in ama ‘phunglapi’ gên dînga kisasah dîng hi. Alapi agêntheiloute(agentheiloute) kilâmsah lou hi.
Alâm dîngte in apienna gam minthang pen lou in ama-le-ama kihântawh hi. Gêntêna in,’Tah ka pa tapa! Ngaukhuovum nei a mi ka hi; singhum nei a mi ka hi’ ciin tuolsia in kiminsiel masa photse hi.
(e) VÂITUNNA
Lâmpisuh zaw ciengin mipite honkhat tunkot panglam ah pusuoh a lougaam suidân lim kibawl hi. Alasah uh pen:-
“Gam vazuon ta’ng gam vazuon ta’ng,
Mîmva buolna gam vazuon ta’ng’ ciin lasa uhhi. Lougam suite ang tun ciengin pasal pawlkhat in tunkot na kha uha honpai nailou uhhi. Lougam sui(zong)te’n “Kot ei hon vuou” cia ang kikou ciengun asunglam a omte’n “ Bang toh na’ng tung vuou?” ci’ adong uhhi. Vâitung lamte’n “Sumnu toh ang tung vung ei! pâinu toh ang tung ung ei,kot ei hon vuou” ciin thumvei akidawnzaw ciengun tunkot kihon pan hi. Ang lut ciengun inntêhnu makai in nupite lî bangin ‘zungau’ khat ciet tawi in ‘zutul’ uhhi.
(f) Tumphuol Sia(strike with feet)
Vâitungte leituol ah viel khat bang ang lâm zaw tâh ciengin akitaw kholsa tumphuol(meiphuol) sunga mei-âm vum lîhlêh pen akêng uh toh atuoncîl mang uhhi.Tangvalte thahât lâna(etsahna)[lahna] leh kidemna ahi. (g) SungluhLaamkai teng laamkaisa-in angtawntawn in 'sungluh' dingin hingkipanleuleuhi. Papite in 'khuohunzu' nanevuhhi. Khuohunzu phumasang in heitang khat zubel tung ah ang kikoi masa aa zuphut, pupipa-in tua heitang tangsuoh pai hi.Laamkai 'sungluh' dingte kot angtun cieng in "Kot ei han uou" ci-in thum vei ~o zawcieng in innsunglam aomten 'Bangtawh nangtung vuoi? ciin donghi. "Sumnu painu tawh angtung vung e, Tangza mimza tawh angtung vung e, Tanu tapa tawh angtung vung e,
Siel sawm sielza tawh angtung vung e", ci-in thumvei akidawn zawcieng in kot kihon in, innsung ah laamkawm in anglut vuh aa zu kiguoldawnsahhi.
Innsung.lutcieng aakisalain:
(a) Sunglutve ni sunglutve ni ee, atongte siensung lut veni e
(b) Atongte siensung i lut aw, ningzu beimaw aisa beimaw e
(h)Kawlbu(Vâimîm) bawh suh
Sunglu lasah manzaw cieng in innsung 'baang kam' aa kikhai 'kawlbu
Tum pen tangval hatzaw diehte kitom in lutawh kisu aa, agap in kikiesah in, kengtawh kituoncil hi. Tampen hauna lahna, nieng, kiningcing cinopna hi. Kawlbutang kieteng tanu tazawnu in luoh aa aman tanghi( i) Pusuohna Kawlbu bawh suh angman zawciang in 'Lamgui' kaikia in zukhatvei ciet dinsa in kidawn kia aa 'pusuoh la' sa in innmai lam ah kipusuoh kiahi.
Akisa pusuoh la pen:
(a) Seino tang guol ilungkim e, the bang tawn ta veni e
(b) The bang tawn tave ni ee, ngabang laam ta veni ee ; ci-in la sain kipusuoh aa, kemtung ah laamgui kai-in kizanhah hi.(j)Siel kan kidemnaPanpini in 'Tonna' aa kigo ding sieltang naunga neikhat singtawngToh asilo anang bep ding in kisat naangnaang aa, apiazo nawnlo cieng inTangvalte’n muikan kidemna, apmaina in zang hi. A hatten sieltang tung ahPhawipi,thuopni, thuopthum bang pha-in kanzo vuh hi. Tangvalte hat kidemna, hatna laahna hi.
( k) Laamna Toncieng aa kilam, lam namte:- 1. Muollaam, 2. Lampi suh,3 .Saguol kengkhai(khawkhai lam), 4. Phitlaam, 5. Dahlaam leh 6.Laamgui(l)Tonna ni law dânTon hun ni phaza pen zulehsa a kicinna dungzui-in ni tampi (ni sagi dong) kibawl thei hi.
Kipatni pen Panpi ni Azingni pen Zingzu ni Nithumni Kheleni ( Amanni, inn hepni hita hi.)
(m) Tonna zulesa HawmdanA kigosa siel, bawng, lawite saphui peidan peen anei aa banghi.
1. A ngawng Ngawngpi gutuh pupipa kipie hi.
2. A ngum Sunghpa kipie hi
3. Innsung sa Sanggam zosie nehding in kibil huon hi.
4. Tute in asatanh ngaina vuh ombang in nga vuh hi.(n)Sakawn Atongpa ban ah atongdingpa zong sakawn kipie hi. Sakawn pentawi kite hileh tawi (4) bang pha ding hi.
Atongsa a-aisate in agawleh alup zui in zuhai saba nga uh hi.(o)Khenzu' Khen' icipen saithat, tawthat, gal that te cinahi.
'Khen'zu sumdanpen (1) Gal khenzu,
(2) Sai khenzu,
(3) Taw khenzu,
(4) Zangsielzu
5.Vaphuolzu
(6) Vomzu, (7) Ngalzu,
(8) Sazazu cibang in zubel khattakisum hi. Zu hawmna ah thalehmat zui-in zuhai kipie hi. Atha zang in a-aih sih leh zuhai kipie lou hi.( p) Hanla Hanla ciihpen itha imat, i nei i lamna tung aa kiminsielna ahi hi. Hanla sahna-ah 'Hânmuol' a a kisahanla leh 'Sihanla' ciihn amni omhi. Hânmuol a kisa hanla
1. Gal hanla : galmat ciengin kisa thei hi.
2. Saihanla
3. Siel hanla ( Zângsiel mat cieng in kisa thei hi)
4. Taw(to) hanla
5. Ngal hanla
6. Vomhanla
7. Cinghpi hanlaAhihangin 'Ngal' 1eh'Vom'pen kiainawnloaa vaitunniin 'Tunlup'ci-in zu kisum hi. Hallla te pen anamzui in om ngimngiam hi.Si hanla pen mi asi cieng in a sipa-in vantung khuomuo1 aa,asah ding cia akihi1 hia, han1a adawng in kihi1 siengl0 hi.A tawpna teng( mal) khat kihenhi. Hi1 siengieih ei ahing1aiten tua hanla kisathei nawnlo ahizieh in kihi1 kim 10 hi. Tam pen 'Phui hin' ki ci hi.

No comments: