Léisièt leh Léisièt phêngté(Earth and Earth’s plate)
Léisièt ahileh a mùnmùn a phalke!h, a phêngphêng a kiphalsuò ahi. Sumkuong pháw banga a phêngphêng a phalke!h a kikhenkhiè ahi. Léisièt ahileh atúnga patin a néi tàndóng in adàndàn in(layer upon layer) a kikhenkhiè a, dàn 5(nga) tahin a kikhenthèi hi. A dàn thûhpên khu Core ‘lâilung’ a kichi a, abànah Outer Core ‘lâilungpú’, khumí bànah Mantle ‘léituòmna’ ahia, tamí túng lién ah Athenosphere ‘túinêm dàn (semi-liquid layer)’ a óm a, tuámi túngah Léisièt phêngté ‘Tectonic plates’ a kingà(rest) a, a lâm(float) úh hi. Athenosphere túngah Lithosphere leh Atmosphere a óm úh hi.
Léitàng phêng túngta pênpên Lithosphere ahi. Lithosphere pên Suóngtùmpí chìna ahi. Lithosphere in ahuòp ahileh Upper mantle dàn phabèp khàt leh Crust ahi. Tamí bànah Hydrosphere-Ocean ‘Túikângpí’ ahi.
Continental Drift
Nidánglâi in, ‘Theory of Continental Drift’ kichi khàt Pu Anotonio Snider leh Pu F.B Taylor in na gén masapên úh hi. Tám Theory in a na hìl ahileh; Léisièt gamkài phêngté pên atùm vilvel in a na óm a, na kipià malmal lòu úh ahi achì hi. Léisièt phêngté kitàttuòdàn, kihèidàn, kikâhtuòdàn leh léisièt phêngté chi tuomtuomté khu Pu Alfred Wegener German mipil khàt in na hilchièn(explain) masapên hi. Amà’n a getdàn in Pangea kichi khàt léisièt gamkài gólpí khàt na óm hi. Tuámi pên Panthalsa túikângpí liénpí khàt na kuólkìp hi, a chi hi.
Pangea léitàng tùm pen Carboniferous hunlai in a na kéhkhè u’a, a phêngphêng in a na kiphalsuò úh hi.
Tuáchì’n khúm léitàng(Pangea) pên a na kéhkhè a, khàtkhàt in a na kikhenkhiè u’a, áwl áwl in, a na kikâh dèudèu u’a, na kigamlá dèudèutà úh hi, chì’n na hìl hi. Gravitational force zièhin sahlám ah a khínkhiè u’a, hlapí hù leh nisa hù (tidal and sun gravitation force) zièhin tùm lámah a kikhínkhiè u’a, na kite!nkhè úh hi. Tuáchì’n Urop leh South Africa gamkài phêng patsà in America, Asia, Australia gamkài phêngté a na piengkhiè ahi, chì’n na kige!n mìnthang úh hi.
Pu Jeffreys in tami theory pen a pòm hâsa leh têchi dihtahte a oplòu zièhin mipil Pu Jeffreys in hlapi leh nipi hù vàngin léitàng phêngté kikhenkhe zou sih vá chì’n na niélkàl hi. Tuáleh, léitúng a tâng leh muolté, zìnlíngté, muolpawhté leh silpieng dángdángté khu a hilchiènthèi sih hi, a chi hi.
Ahivàngin, Continental Drift theory zièhin mipil támpíté’n Léisièt phêngté, gamkài phêngté, bangchida%n a na piengkhiè ahi uòi? chìpên na ge!n leh na hìl masapên khàt ahi zièhin, léisièt pìlna lám sûité díngin suóngphà thupí pên khàt á’ng suohtà hi. Tuáchì’n, hún híng péi ze!l in, túnia kipom leh kisim; Plate Tectonics Theory híng piengdoh ahi. Continental Drift Theory pànsià in, khúm túngah díngin theory thâ khàt; ‘Plate Tectonics Theory’ kichi léisièt phêngté kinìltuò leh kikêhtuò, kikhínkhiétdànté chièn dèu in a kigénthèi hi.
Plate Tectonics Theory dungzuiin léisièt pen pheng(plate) lienpipi pheng 7(sagì) a kikêhkhèn leh kiphalsuò ahi. Khumi léisièt phêngté pên anéia léisièt na!l Athenosphere ‘túinêm(semi-liquid) dàn’ kichi túngah kingam u’a, a lâm úh hi. Léisièt phêng gólté khu Tectonic plates zòng a kichì hi.
Khúm léisièt phêng gólté ahileh chi 6(guh) a phá hi;
1. Pacific Plate
2. Eurasian Plate
3. African Plate
4. Indian-Australian Plate
5. Antartica Plate.
6. North American Plate
7. South American Plate
Tectonic Plates of the world
Léisièt phêng ne!uzàw 7(sagì) a óm hi. Tuáté ahileh;
i. Arabian plate
ii. Nazca plate
iii. Juan de Fuco-plate
iv. Carribean plate
v. Phillipine plate
vi. Cocos plate
vii. Scotia plate
Léisièt phêngté bangchi tàwn let úh ahi uòi?
Léisièt túng lím leh mêl guóng khu léisièt phêngté kùmzalom támpi sungteng a kitahtuò leh kikhíntuò zièh úh ahi. Tám léisièt phêngté pên sumkuong pháw tobangin a kitemtuò ahia, a kiphánkhàwm toh kibangin a óm hi. Khuchiin a kitahtuò zél u’a, a kikhíntuò let úh hi. Tám léisièt phêngté pên anuói lám a léisièt dànté (layers) toh a kitèkâh leh pên tuáté sánga zángzàw ahimanin, tuà léisièt phêngté pên khumi léisièt dàn túngah a lâm(float) hi. Leisiet phêngté leh phalté(rocks of lithosphere) kita%tuòna, kikhènkhiétna, kisuh tuòna, kikhi%nkhiétna leh kikâhna lim leh guóngté ge%nchiènna thusim khu Plate Tectonics a kichi hi. Tám léisièt phêngté pen hun chin in a piàpià(ta%ngta%ng) u’a kini!lni!l tuò ze!l u’a, tám leisièt phêng leh phêng kikâlah léisièt phêngté kikhènna leh kigàwmtuòna gamgíté(tectonic plate boundaries) a óm hi. Léisièt lâilung sung pên sùn leh zàn a, khawl ngái vàwt lòu a, pià zing ahi. Léisièt lâilung sàt zièhin Léisièt phêngté a piàpià ngìtngêt úh hi. Léisièt lâilung sa màmà khu léisièt vòt dàwm mùn atúng lámah a kiníltóu let a, khuchiin léisièt phêngté áwlnóunóu in a pià(tang) u’a gèntèna in, kùm khàt sungin inchi 2(ni) bang a táwn let hi. Léisièt saté atúng lámah á’ng kâitòu a, léisièt vòtdèuté pên a tumsuh a, anéi langah a kithòlsuh a, a kigòltum zél hi. Léisièt vòtdèuté a tùmsuh zàw chiéngun á’ng sakiá in, atúng lámah á’ng lâmtòukiá úh hi.
I. Kikhènna gamgí pen Diverging boundary a kichi hi.
II. Kigàwmtuòna gamgí khu Converging boundary a kichi hi.
Tám bang gamgíté ah leisièt phêngté a kini!lni!l tuo zing u’a, kikhènna leh kigàwmtuòna silté(tectonic activities) a túng(occur) ze!l hi.
Kikhènna gamgí(Diverging boundary)
Léisièt phêngté kikhèn zièhin túipí nuóiah muol leh tângté a pieng a, léitúng ah Rift valley(gamku!hsuh/gamkesuh) a pieng hi. Tám bang gamgí Léitúng a lu%ipí sa!upên Izipt gam a Nile lu%ipí, Red Sea, Israel gam a Dead Sea, Jordan gam a lu%ipí khuh Gamkesuh(Rift valley) túnga vei leh luong ahi. Muolpawhté(volcanoes) zòng tám léisièt phêngté kikhènna mùn ah a pieng támpên hi. Tám kikhènna gamgí mùn a léisièt phêngté á’ng kikhèn a, á’ng kikâhtuò chiéngun a kigamlá dèudèu u’a, a kikâhtuòna mùn ah Spreading/constructive boundary a pieng hi. Léisièt lâilung pàtsa híng kipàn ahimanin, a sa màmà a, apá ahi zièhin, atúng lámah á’ng lâmtòu a, léitàng kikâhtuòna mùn ah á’ng kikhólkháwm a, khuchiin, Léisièt pú thâ(new earth’s crust) a piengkhe let hi. Tám léisièt pú thâ in léisièt phêngté a sáwn a, a kigamlasah dèudèu hi. Tám bang siltúng pên Ridge Push ‘Geisáwn’ a kichi hi. Zìllíng/Zìnlíng ne!uté támnah a túng let hi.
Kigàwmtuòna gamgí(Converging boundary)
Tám kikhènna gamgí mùnté ah léisièt phêngté a kitahtuò, a kisutuò u’a, a kini!ltuò ze!l úh hi. A zóulà pênpá khu a nuói lámah a tumsuh(lu!tsuh) a, a zóuzaw pênpá khuh a túng lámah a dáwhtòu(kikhàwtòu) hi. Tuámi lu!tsuhna(tumsuhna) mùn khu Subduction Zone kichi ahi. Léisièt phêng lûi pawlkhàtté khu anéia léisièt saté sánga gihzàw ahimanin, Subduction Zone a pàtin Mantle sungah tumsuh let úh hi. Tám bang khu Slab Pull ‘Phêng Kài’ kichi ahi.
(i) Túikângpí leh Túikângpí(oceanic-oceanic convergence) kisuhtuòna mùn ah léisièt phêng gihzàw pên khu Athenosphere túinêm(semi-solid) sungah tumsuh a, a sungah túihuòl sa màmà suoh in, khuchiin á’ng kini!lni!l tuo ze!l chiéngun a túng lámah muolpawh dungsa!u niéngkáwi bangin a kiguichièn hi. Tuá zièhin Ring of Fire ‘Méikuongpí kuòl’ a kichi hi. Pacific Ring of Fire kichi pên Pacific túikângpí kuòl a, Antartica pat a, péisuoh in, Chile, Argentina, Andes, Rockies, California Faultlines, Alaska, Aleutian túikuòlgamté, Kamchatka leh Sakhalin túikuòlgamté, Kurile túikuòlgam patsa’n Japan túikuòlgam tàwnphei in, Phillipine túikuòlgamté, Indonesia túikuòlgamté, Papua New Guinea, Solomon, Vanuata, Fiji, Tonga, Somoa, Cook, Tahiti túikuòlgamté leh Hawaii túikuòlgamté leh túikuòlgam tampíté tuòn in a Pacific túikângpí khàiniéng bangìn a káwi kuòlkhúm hi.
Zàlah a, 90 zìnlíngté pên tám Pacific Ring of Fire mùn patsa híng pieng ngen ahi. Japan túikuòlgamté khu Eurosian plate nuóia lám peh a, Pacific plate pên a tumsuh zièhin ahíng piengkhiè hi. léisièt phêng gihzàw pên thakhàt a á’ng tùmsuh chiéngin zìnlíng híng pieng hi. Túikângpí nuói sunga híng pieng ahileh, Tsunami ‘túihuòltâi’ híng pieng ahi. Zokam in, Tsunami pen Túipi Zìnlíng chithei ahi.
(ii) Túikângpí leh Gamkàiphêng(oceani-continent convergence) á’ng kisuhtuò a, á’ng kide%ntuò chiéngun túikâng phêng(oceanic plate) gihzàw pên a tumsuh a, léisièt gamkài geiteng a suóngphêngté a kinì%lkáwitòu u’a, khuchí’n Andes leh Rockies tângsângté na piengdoh hi. Tám bang mùnté ah zòng muolpawh leh thûhtahtah a híng kipàn zìnlíngté á’ng piengkhiè hi.
(iii) Gamkàiphêng leh Gamkàiphêng(continent-continent convergence) a kita%tuò chiéngùn léisièt phêngté za!ng chipên a gihzàw sa%m óm khollòu ahi zièhin a tumsuhta sih a, tám mùn ah muolpawh chite a pieng khol sih hi. Gamkàiphêng leh Gamkàiphêng á’ng kisuhtuò chiéngùn Convergence Zone ‘kisuhtuòna mùn’ á’ng pieng hi. Tuáchi’n, Indian plate khu Eurasian plate néiah a tumsuh(lu!tsuh) a, tuá phêng(plate) nité á’ng kithuòp chiéngin Tibetan Plateau ‘Tibet gamsâng’ híng piengkhiè ahi. Tuá màbangin, Himalaya tâng sângté na piengkhiè hi. Tám mùnté ah zìnlíng huoisié támpí a túng let hi. African plate leh Eurasian plate na kide%ntuò zièhun Urop gam a Swiss Alps, Atlas tângté, Carparthian tângté, Pyrenees chiteng na piengkhiè ahi. Himalaya tângté pièndàn hichi ahi. Nidánglâiin, Angaraland phêng leh Gondwanaland phêng kikâl ah Tethys Sea ‘Tâithas Túipí’ kichi a na óm hi. Angaraland phêng leh Gondwanaland phêng a na kiníltuò u’a, na kidêngtuò úh hi. Tuáchì’n amàni na kisàikâh zièhin Tâithas Túipí néia kizam léisièt phêngpí á’ng dáwhtòu chiéngin muol leh tâng sângté na suoh úh hi. Lùipí lùitáté’n khumi muol leh tângté a na sumâm u’a, a na súisúi u’a, a na siemsiem u’a, kùmzalòm támpí zàw in túnia muol leh tângté, zânggam, kuòmthûh, haw leh kèn suohthèi hi.
Transform faults
Léisièt phêngté á’ng kihièttuò chiéngun khàtzàw sàngsàng a kesuh a, khàt pên a sângtòu hi. Tám banga a kihièt a kigàwttuò chiéngun Fault (Faultline) kichi a pieng let hi. North America tùmlám túikângpí geiah San Andreas Fault a óm hi. Kum 1906 in zìllíng huoise mama khàt na túng hi.
Zìllíng[Zìnlíng] bang è?
Léisièt phêngté(tectonic plates) á’ng kisuhtuò chiéngun guómthûhpí(fault, faultline) a pieng a, tám guómthûhpí gamgí ahíng pièn na mùn kikâlah amàté á’ng kigawttuò u’a, á’ng kihièttuò, á’ng kitàttuò zél u’a, híng kisáwntuò zél úh hi. Thakhàt a phêngpí khàt a kiéhsuh amà, ahisihleh a kinàwttuò chiéngun focus pàtsà’n thá/thahàtna(energy) á’ng pusuohdoh a, á’ng kithèzâh zél hi. Khúm hún chiéngin zìllíng hi.
Léisièt phêngté á’ng kisuhtuò a, á’ng kidèntuò á’ng kitàtuò chiéngun a hátmàw zaw pá khu Subdcution Zone ‘Guómthúh kuò’ sungah a tumsuh a, a hátzawpá khu a túng lámah a kikhàwtòu hi. Tachì a, á’ng kitàtuò chiéngun thahàtna(energy) némpí a á’ng pusuoh(páwt) a, a kihlà a, a kithèzâh let hi. Tám bang dìnmùn a Léisièt phêngté á’ng op chiéngun léisièt phêngté á’ng kithìn valuòi a, á’ng kihàw chiéngun Zìllíng chiin a kithèi hi.
Léisièt phêngté á’ng kihièttuò chiéngun khàtzàw sàngsàng a kesuh a, khàt pên a sângtòu hi. Tám banga a kihièt a á’ng kigàwttuò chiéngun zìl a ling a, zìllíng chiin a kithèi hi. Léitàng guómkuohpí Fault (Faultline) kichi a pieng let hi.
Léisièt thûh sunga óm zìllíng híng kipàt na mùn khu Focus kichi ahi. Khúm Focus túng lien(chet) a óm mùn(point) khu Epicenter kichi ahi. Léisièt túngah nisimsiel in, zìllíng néunéu támpí a pieng let hi, hina’nleh, a kithìn a kihàw lám a kithèipha sih hi. Focus mùn pàtsà’n thahàtna khu mùn tuomtuom lámah a kithèzâh let hi.
Zìllíng héi sungsungah a pieng let è?
Léisièt phêngté kisuhtuò kinàwttuò na mùn leh Léisièt phêngté gamgí zûl lahah zìllíng a pieng let hi. Tám gamgí zûlté mùn ah Léitàng guómkuohpí ‘Faults’ kichité a tám hi.
Khúm gamgí zûlté khu Kikhènna gamgí(Diverging boundary) leh Kigàwmtuòna gamgí(Converging boundary) ahihi. Tám gamgí zûlté mùn ah Léitàng guómkuoh ‘Faults’ kichité a tám hi. Léisièt phêngté kikâl leh a lâi lah vél ah zòng léitàng guómkuoh a óm a, khúm mùnté ah zòng zìllíng a pieng let hi.
Mississipi lùipí dunga zìllíng(1911-12 A.D) na túng khuh North America Plate lâikimtaha Léitàng guómkuoh(fault) liènpí khàt New Madrid Fault kichi khu a na kipià leh na kigàwttuò zièh ahi, chiin na kithèi hi.
Léitàng á’ng kihàw a, á’ng kithìn chiéngin Seismic waves kichi hùté pên mùn chinah a kithèzâh hi. Túilipí túnga suóngpém khàt a kisèlút chiénga túihuòl a kuòlkuòl(bémbém) a, a tâi bangin khúm zìl kilíng hùté(seismic waves) a tâizâh úh hi. Léitúng zìllíng a kithèi khu tám Seismic wavete ahi. Seismic wavete chini a óm hi; P-wave leh S-wave ahi. P-wave zìnlíng hù pên tangtah a tâi ahimanin, huoise se%ng lòu ahia, S-wave zìnlíng hù pên kisuhthìn-kitòuthìn leh kilúmlèt ahizièhin a huoise màmà hi. Zìl kilìn chiéngin P-wave amuònmuòn á’ng tâi masa a, tuàzóuin S-wave huoisetahin á’ng kithing hi.
Zìllíng in lámpíté, lèité, ínnté a suse thèi hi. Mínchìmté(landslide), muoltáwn(hillslide) leh buonluong(mudslide) a túngsahthèi hi.
Túikângpí nuóia zìllíng a op leh, Tsunami ‘túihuòltâi’ a kichi hi. Zokam in, Tsunami khu Túipi Zìnlíng chithèi ahi. Túkùm 2011, March hla ni 11 nia Japan túikuòlgam suòlám gam a zìllíng khu Túikângpí nuóia pàtsa híng kipàn leh híng pièng ahi. Japan túikuòlgam pên Ring of Fire gamgí zûl a óm ahimanin léisièt phêngté; Pacific Plate leh Eurasian Plate ahíng kidèntuò, ahíng kitàtuò zièh u’a khúm bang Tsunami huoisetah híng pieng ahi. Richter scale kichi pên zìllíng huoisiét leh huoisiét màwdàn kitèna scale ahi. Ahuoise màw pên nambat 1(khàt) ahia, a huoise màmà pên ahileh nambat 10(sàwm) ahi. 2011, March hla a na túng zìllíng khu Richter Scale a kitè chiéngin nambat 9(kuo) tàn hi chiin a kikhúmlút hi
Léisiet túnga Zìnlíng huoiseté
Léisiet túnga Zìnlíng leh Tsunami na piengteng
Túni tàn a, léisièt túnga zìnlíng(zillíng) leh zìnlíng toh kisai/kizúi Tsunami ‘Túihuòltâi’ piengteng zièha mihing 10,000(tu%lsàwm) sa!nga támzàw mihing si a kùm leh nité, a hàtdàn(Richter Scale) tám anéi bàng ahi.
| Ani(Date) | Amùn(Location) | Mihing sizà | Richter Scale | Thusimté |
| 01138-10-11Oct 11, 1138 | Aleppo, Syria | 230,000 | Unknown | Kumzalom 15 laia, Ibn Taghribirdi in a na giel hi. |
| 00525-05-21 May 21, 1525 | Antioch, Turkey | 250,000 | 8.0 (est.) | John of Ephesus in a na giel |
| 01556-01-23Jan,23, 1556 | Shaanxi, China | 820,000(est) | 8.0 (est.) | |
| Oct11, 1737 | Calcutta, India | 3, 00,000 | | |
| 01920-12-16Dec 16, 1920 | Ningxia–Gansu, China | 235,502 | 7.8 | Mínchìm, Gam kesuh |
| 01923-09-01Sept1, 1923 | Kantō region, Japan | 142,000 | 7.9 | |
| Nov 1, 1755 | Lisbon, Portugal | 80, 000 | 8.7-9.0 | |
| Aug 27, 1883 | Krakatau, Indonesia | 36, 000 | | |
| Sept 30, 1498 | Enshunada Sea, Japan | 31,000 | | |
| Dec, 31, 1703 | Edo, Japan | 108,800+ | | |
| Oct 28, 1707 | Nankaidso, Japan | 30,000 | | |
| 01908-12-28Dec 28, 1908 | Messina, Italy | 123,000 | 7.1 | |
| 01948-10-06Oct 6, 1948 | Ashgabat, Turkmenistan | 110,000 | 7.3 | |
| Dec 26, 2004 | Sumatra, Indonesia | 300,000+ | 9.3 | Tsunami túihuòlpí zièhin India gam Tamilnadu, Andamans, Indonesia, Sri Lanka, Thailand túipipang ah mi támpí na si hi. |
| 02010-01-12Jan12, 2010 | Haiti | 222.570 | 7.0 | |
| March11, 2011 | Sendai, Japan | 2,00,000 vâl ínn leh lóu nèilòu a, tavài a óm Túni tan a sizà 10,000+ | 8.9-9.0 | *Garité túikângpí túngah saban bawm bangin a lâm hi. * Te!mbáw mihing zakhàt toh túikângpí in tàwmáng. * Méilêng khàt mi támpí toh mâng * Phone line teng sesieng * Méilêngté khawl sieng * Tokyo Nuclear Reactor kikhá, mihingté kitáwl máng * Fuku. |
